YER KABUĞUNU OLUŞTURAN KAYAÇLAR VE ÖZELLİKLERİ


OLUŞUMLARINA GÖRE KAYAÇLAR

Püskürük (magmatik) taşlar:
· Magmadan yükselen lavların farklı derinliklerde
veya yüzeyde soğuması sonucu oluşur.
· Derinde soğuyanlara iç püskürük taşlar
(ör:granit) yüzeyde soğuyanlara dış püskürük (ör: andezit, bazalt) taşlar denir.
-Tortul taşlar:
· Dış kuvvetlerin etkisiyle aşındırılıp taşınan
maddeler yer kabuğun çukur yerlerinde birikerek taşlaşır. Bu şekilde oluşan
taşlara tortul taşlar denir.
-Kırıntılı (mekanik) tortullar:
· Kırıntılı tortullar içinde bulunan malzemenin
boyutuna göre isim alırlar.
- Çakıl taşı, kum taşı, kil taşı, konglomera vb.
-Kimyasal tortullar:
· Suda çözülmüş halde taşınan malzemenin
totullanması sonucu oluşan taşlardır.
- Kireç taşı (kalker), jips (alçı taşı), dolomit vb.
-Organik tortular:
· Bitki ve hayvan artıklarının tortulanması sonucu
oluşan taşlardır.
- Taş kömürü, linyit, mercan, tebeşir vb.
-Başkalaşım (metomorfik) taşlar:
· Taşların yüksek sıcaklık ve basınç altında
kalmasıyla yapılarında ve dokularında meydana gelen değişim sonucu oluşurlar.
*Kalker - Mermer
*Granit - Gnays
*Kömür - Elmas

Kayaçlar – Mineraller

Yer kabuğu bilyonlarca yıl boyunca oluşmuş kayaç katmanları içerir.
Yüzeyde ki kayaçlar su, buz, rüzgar ve yer kabuğundaki hareketlerin etkisiyle
sürekli olarak aşınıp biçimlenir. Üç tür kayaç vardır. Magmatik, tortul ve
metomorfik bunların oluşumu ve yapısı bir yerin dış görünümünü belirler.
Kayaçlar, yakıt ve değerli minareller içermeleri, binalar için malzeme kaynağı
olmaları nedeni ile ekonomik bir değer taşır.
Minareller:

Tüm kayaçlar değişik biçim, boyut ve renklerdeki minarel denilen
maddelerden oluşur. Bunların çoğu karbon, demir ve silisyum gibi kimyasal
elementlerin karışımından meydana gelir çoğu kayaçlar birkaç minarel içerir;
Örneğin granitte kuvars, feldispalt ve mika vardır.
Ergicin, kayacın soğuyup katılaşması yada minarel içeren sıvıların
buharlaşmasıyla, düzenli geometrik mineral kristalleri oluşur.

Magmatik kayaçlar:

Magmatik kayaçlar, magmanın mantodan yükselerek soğuyup katılaşması
sonucu oluşur. Magmanın, yanardağlarda olduğu gibi yer kabuğunun yüzeyinde
soğuyup katılaşmasıyla oluşan yer şekline ekstrusif yada volkanik; dayklar yada
siller de olduğu gibi yer kabuğun içinde katılaşmasıyla oluşan yer şekli neyse
instrusif yada plütonik yer şekli denir. Zamanla üsteki kayacın erozyona
uğramasıyla instrusif yer şekilleri yüzeye çıkar. Magmatik kayaç, magmanın
oluşmasıyla soğuyan birbiri içine geçmiş kristaller içerir. İri kristaller,
magmanın yerin altında yavaş yavaş soğumasıyla oluşan granit türü kayaçlarda
bulunur. Magma hızla soğursa, obsidi yerde(doğal cam) olduğu gibi, geniş alanlar
kaplayan derinlik kayaçları oluşur.

Tortul kayaçlar:

Tortullar, doğal süreçler sonucu biriken maddelerdir. Örneğin, bir kayacın su,
rüzgar ve buzul aracılığıyla aşınması sonucu, parçacıkların (molozların)
taşınarak başka yerlerde birikmesiyle bir tortul katmanı oluşur.

Tortul kayaçlar tortulanma, yani tortuların çökelmesi sonucu oluşur.
Tortul katmanlarının oluşumu alta ki katmanların basınç altında sıkışıp
kenetlenerek yavaş yavaş bir kayaç katmanına dönüşmesine dek sürer. Bu sürecin
çoğu kez devam etmesiyle de üst üste bir çok kayaç katmanı ortaya çıkar. Oluşan
kayaç tipini tortulun niteliği belirler. Aşınıp taşınarak kumtaşı gibi başka bir
kayaca dönüşen kayaç parçacıklarının yanı sıra, suyun buharlaşarak geride
bıraktığı(kaya tuzuna dönüşen) çökelti de tortul kayaçlar oluşturula bilir.
Ayrıca tortul kayaç (kömür ve kireçtaşına dönüşen) bitki veya hayvan
kalıntılarından da oluşa bilir

Metomorfik kayaçlar:

Metomorfik kayaçlar, magmatik ya da tortul kayaçların ısı ya da basınç
ya da
Her ikisinin etkisiyle başkalaşması sonucu oluşur. Bu tür kayaçlar magmanın
diğer kayaçların içine sokulması sırasında dar bir alanda oluşa bildiği gibi,
dağların meydana gelişi sırasında geniş alanlar da oluşa bilirler. Seyl denilen
bir kayacığın başkalaşmasıyla oluşan mermer bunun en güzel örnekleridir.

Kayaçların bileşimi:

Değişik kayaçlarda bulunan minerallerin tipi ve dizilişi kayaçlara,
onların aşınma biçimlerini belirleyen kimi özellikler katar.
Kireçtaşı gibi geçirgen kayaçlarda su sızdıra bilen çatlaklar vardır.kum taşı
gibi gözenekli kayaçları oluşturan parçacıkların arasında suyun girebileceği
boşluklar vardır. Bunların ikisi de geçirimli kayaçlardır. Geçirimsiz kayaçlara
su kolay kolay giremez.

KÜTLELER(KAYAÇLAR= TAŞLAR)

Yer kabuğunu oluşturan, çeşitli minarellerden ve organik maddelerden
oluşan katı doğal maddelere taş (kayaç) denir. Minarel, belirli bir kimyasal
yapıya sahip olan ve yer kabuğunun asıl elemanı olan inorganik, doğal ve katı
maddedir.(en yumuşağı talk, en serti ise elmastır). Aslında yerin üstünde ve
içinde bulunan bütün taşların kökeni magmadır. Ancak bunların bir kısmı daha
sonra bazı olaylar sonucu değişik özellikler kazanarak çeşitli isimler alır. Bu
nedenle, oluşumları göz önüne alınarak taşlar üç grupta toplanır.

1- Tortul kütleler
2- Katılaşım kütleler
3- Başkalaşım kütleler

1- TORTUL KÜTLELER

Senklinaller de birikerek oluşan kayaçlardır.

a- Taşınmış (mekanik) tortul kütleler:
Dış kuvvetler tarafından antiklinallerden koparılan parçalar büyük
çukurlara(senklinallere) taşınır. Burada büyük basınç altında kalarak katılaşır,
yan basınçların etkisiyle kıvrılır ve yeryüzüne çıkarlar. Böylece mekanik
tortullar oluşur. Kumtaşları, kil taşları, mil taşları ve konglomera tortullara
örnektir.
Tortul tabakalarının özellikleri
· Fosilli olurlar
· Tabakalı yapıya sahip olurlar
· En geniş alanlara yayılmışlardır.

b- Organik tortul kütleler:

Denizlerde yaşayan kalkerli ve silisli kavkılara sahip küçük 1canlılar öldükten
sonra deniz diplerinde yığılır, kalın tabakalar oluşturarak karılaşır, yan
basınçların etkisiyle kıvrılarak su yüzüne çıkarlar. Mercan kayaları, bitüm,
turba, linyit, taş kömürü ve tebeşir kayaları organik tortul kütlelerdir.

c- Kimyasal tortul kayaçlar:

Bünyelerinde erimiş halde kalsiyum karbonat taşıyan, karbondioksitli
sular yer yüzüne çıktıklarında co ve caco kaya tabakası üzerinde çökelir.
Böylece örneğin Pamukkale de gördüğümüz TRAVERTENLER oluşur. Yer altı
mağaralarının tavanlarından sızan sular, sarkıt, dikit ve sütunları
oluştururlar.

2- KATILAŞIM KÜTLELER

Dünyanın iç kısmında bulunan erimiş kızgın maddeler (magma) aslında
sıvı oldukları halde büyük basınç altında kalarak katılaşmışlardır. Bir kırık
civarında yeniden sıvı hale dönüşen bu maddeler yükselir ve yeryüzüne çıkarak
katılaşırlar. Bunlara magmatik yada püskürük kütleler denir. Bu kayalar, tortul
kütlelerde olduğu gibi bir tabakalaşma gösteremezler. Yeryüzüne yavaş yavaş
çıkan magma geç soğuduğundan iri kristalidir. Bunlara derinlik kayaları denir.
Yeryüzüne hızlı çıkan magma çabuk katılaşır. Bu bakımdan küçük kristalli olur.
Yurdumuzda en çok rastlanan katılaşım, kütleler, granit, bazalt ve andezittir.
Eğer volkanlar püsküren magma irili ufaklı katı parçaları halinde ise bunların
birikmesiyle de volkanik tüfler meydana gelir. Ürgüp – Nevşehir çevresinde peri
bacalarının oluştuğu yörelerde volkanik tüfler yaygın olarak görülür.

3- BAŞKALAŞIM KÜTLELER

İç basıncın arması sonucunda magma, bir kırık boyunca yükselir ve yer
kabuğu üstündeki bir tortul kütle üzerinde yayılarak katılaşır. Ancak alta kalan
tortul kütle magmanın büyük basıncı ve sıcaklığı altında erir, eski tabakalı
özelliğini kaybeder ve yeniden katılaşır. Kristalli be damarlı bir yapı kazanır.
Bu kütlelere metomorfik kütle denir. Mermer, gnays, şist başkalaşım kütlelerdir.
Bunlar tabakalaşma göstermezler kristalli oluşları ile katılaşım kütlelere
benzerler. Kalkerin başkalaşması ile mermer, granitin başkalaşması ile de gnays
oluşur.